Helena Modrzejewska w roli tytułowej w sztuce „Barbara Radziwiłłówna”, 1865. Kraków. Fot. Walery Rzewuski http://www.bj.uj.edu.pl/bft/domena publiczna. Oprac. Red. GAI
Postać Heleny Modrzejewskiej skupia od lat uwagę wielu teatrologów, pisarzy, badaczy, redaktorów encyklopedii, artystów. Niebywale urodziwa i utalentowana gwiazda teatrów i zarazem pisarka, propagatorka w Polsce twórczości Williama Szekspira i sympatyczka emancypantek, miała wielkie zasługi w zaistnieniu poznańskiego Teatru Polskiego i jego rozsławieniu – założyła fundację Kraszewskiego, finansującą tę scenę i grała na jej rzecz w wielu charytatywnych spektaklach. Podobnie swoją szlachetność okazywała rodzinnemu Krakowowi.
W dossier Heleny Modrzejewskiej, urodzonej 12 października 1840 roku w Wolnym Mieście Kraków, zmarłej 8 kwietnia 1909 roku w Newport Beach, w stanie Kalifornia w Stanach Zjednoczonych, przybywa treści nawiązujących do różnych wątków biograficznych, z których niejedne nadal budzą dociekliwość i wymagają poszukiwań odpowiedzi. Niewątpliwie takim wątkiem jest genealogia − brakuje np. pewności, kto był ojcem Heleny Modrzejewskiej.
Była córką Józefy z Mizelów (1803–1887) Bendowej (ślub z Szymonem Bendą 1824) i – jak sama podkreślała – rodzoną (starszą o 2 lata) siostrą Józefy (zamężnej Tomaszewiczowej) oraz przyrodnią siostrą także związanych z teatrem Feliksa, Józefa, Szymona Bendów. Jako ojca wskazuje Michała Opida (1806–1844) − przytacza Encyklopedia Teatru Polskiego.
Nadaremne zdają się wysiłki badaczy w tej materii, gdy próbują ustalać przodków Heleny Modrzejewskiej. Tak duży jest stopień skomplikowania powiązań rodzinnych odkrywanych osób.
Narodziny nazwiska aktorki Heleny
Opisując swoje dzieje, podaje, że najpierw przeniosła się z rodziną z Krakowa do Bochni, a później do Nowego Sącza. I właśnie w okresie jej pobytu w Nowym Sączu pojawiły się pierwsze relacje w prasie o aktorce Modrzejewskiej. W „Dzienniku Literackim” w 1861 roku zwraca uwagę wzmianka „o niezaprzeczonym talencie pani Modrzejewskiej”, z kolei w „Dzienniku Polskim” jest uznawana za aktorkę „posiadającą wielki talent”, a recenzenci jednym głosem przedstawiają ją jako Modrzejewską. Akcentuje te doniesienia „Encyklopedia Teatru Polskiego”, nadto sugerując, że nazwisko najprawdopodobniej zostało wymyślone w Bochni, bowiem jeszcze w Krakowie Helena w spisach obsad teatrzyku domowego przedstawiała się jako: Opid Helena, Opid Josephine, Opid Adolphe.
W Poznaniu na scenie
Modrzejewska po raz pierwszy wystąpiła w Poznaniu w 1866 roku, jeszcze nie jako gwiazda, a aktorka krakowskiego teatru Koźmiana − komentuje Maciej Brzeziński na swoim blogu „Poznańskie historie”.
Z Karolem Chłapowskim
„W 1867 była na występach gościnnych we Lwowie, Jarosławiu i Tarnowie. Nadto co roku występowała z zespołem krakowskim w Poznaniu i Krynicy. W Poznaniu poznała Karola Chłapowskiego, którego poślubiła w Krakowie 12 września 1868. Jako Chłapowska weszła w kręgi najbardziej ekskluzywnego towarzystwa, mimo że pozostała aktorką, zachowując na afiszu swój dotychczasowy pseudonim” − czytamy w „Słowniku biograficznym teatru polskiego 1765–1965”.
A tak H. Modrzejewska w swoich pamiętnikach wspominała swoje pierwsze zaciekawienie Karolem Chłapowskim:
Siedział w drugim rzędzie lóż, blisko sceny, oparty o balustradę, z brodą spoczywającą na rękach, wpatrzony w scenę. Jego ruchoma twarz, o nieco sarkastycznym uśmiechu, wyrażała zrozumienie dla każdego słowa grających aktorów i teraz zwróciła moją uwagę − podaje Maciej Brzeziński w blogu
Z teatrem Koźmiana przyjeżdżała do Poznania wielokrotnie. W 1868 roku wystąpiła w 38 wieczorach i 35 różnych rolach, w tym przygotowała premierową rolę szekspirowskiej Julii.
Arystokracja zjechała na to z połowy Wielkopolski, była przy narodzinach największej polskiej Julii − odnotowuje Maciej Brzeziński, przywołując opinię Józefa Szczublewskiego.
Do Wielkopolski mimo trudów długich podróży ze Stanów Zjednoczonych
Po wyjeździe i osiedleniu się w Stanach Zjednoczonych (w 1876 roku) Modrzejewska wielokrotnie pokonywała statkiem i koleją ogromne odległości, nie tylko aby odwiedzić majątki Chłapowskich i spotkać się z rodziną męża, lecz także po to, aby – już jako gwiazda światowego formatu – zagrać gościnnie w Poznaniu. Przybywając do stolicy Wielkopolski (w 1880, 1890, 1895 i 1903 roku), miała świadomość, iż jej sceniczne kreacje zostaną odebrane jako manifestacja polskości w mieście traktowanym przez zaborców jako stolica najdalej wysuniętej na wschód pruskiej prowincji − odnotowuje prof. UAM Krzysztof Kurek.
O fenomenie i osobowości Modrzejewskiej
W różnych źródłach podkreślane są walory gry Modrzejewskiej na scenie. Tymczasem jedna z wypowiedzi podanych w „Encyklopedii Teatru Polskiego” wyraźne dystansuje się od powierzchownych opinii.
Określenia, że była kobietą „o niezrównanym czarze osobistym i rzadko spotykanej sile woli”, że była artystką „o zdumiewającym kunszcie aktorskim, którego dotąd w zupełności nie udało nam się poznać”, są bez wątpienia trafne, ale nie w pełni oddają prawdę o osobowości Modrzejewskiej i jej pracy nad sobą.
Osobowość Modrzejewskiej, poddawaną oglądowi przez wielu, oceniano jako magicznie oddziałującą na widownię. Uważnie rysuje ją opinia: „Była wybitną indywidualnością, co w połączeniu z wrodzoną dystynkcją stanowiło jeden z sekretów jej powodzenia”.
Zdaję sobie sprawę z tego, że zacytowane tutaj wypowiedzi stanowią ledwie okruchy, z których nie sposób odczytać barwnego życia, tworzącego ogromną biografię Heleny Modrzejewskiej. A zebrano już wiele tego, co przybliża jej postać, myślenie, niezwykłość, postawy dobroczynne, pozostawione liczne jej dokonania jako autorki artykułów, bajek dla wnuków, pamiętników czy pracę nad rozwojem swej sztuki aktorskiej, która ewoluowała od emocjonalności scenicznej po powściągliwość, wyrazistość. W jej życiu pojawiło się wielu niezwykłych z tamtej epoki, jak choćby Henryk Sienkiewicz, Aleksander Gierymski czy nawet − mimo że tylko jako wyrażający opinię o jej pracach plastycznych − Cyprian Kamil Norwid.
Z tych okruchów jednakże wyłania się szkic postaci Modrzejewskiej związanej z Poznaniem. Niechby jednak te sygnały ze źródeł wzmogły pokusę poznawania przez czytelników szczegółów jej życia z wielu obszarów jej biografii i z różnych etapów. To przesłanie, mam nadzieję, przekona do pochylenia się nad Heleną Modrzejewską wszystkich dotąd nie doceniających jej jako wybitnej artystki sceny teatru, Polki patriotki, twórczyni, osoby otwartej na dobroczynienie.
Teatr Polski w Poznaniu nie zapomina o swych początkach i znaczącej w nich roli Heleny Modrzejewskiej − od 4 lat organizuje mający już duży oddźwięk konkurs dla aktorów pn. „Modjeska Calling”, przywołujący jej nazwisko w brzmieniu znanym w świecie Zachodu.
Stefania Pruszyńska
Źródła: Informacje biograficzne o Helenie Modrzejewskiej i cytaty: „Encyklopedia Teatru Polskiego”; „Słownik biograficzny teatru polskiego 1765 – 1965”. Red. Zbigniew Raszewski i in. Warszawa 1973; „Występy Heleny Modrzejewskiej na scenach poznańskich teatrów”, Maciej Brzeziński w: blog pn. „Poznańskie historie”, za: D. Ratajczakowa, „Gwiazdy nad nami rządzą naszą duszą” (Król Lear), w: Uśmiech Melpomeny, „Kronika Miasta Poznania”, nr 3, 2000; „Helena Modrzejewska w Poznaniu”, prof. Krzysztof Kurek, wykład na You Tube; Wikipedia
„Modjeska Calling” 2021 w Teatrze Polskim w Poznaniu
