W Muzeum Narodowym w Poznaniu 30 grudnia 2012 otwarto wystawę „W służbie sacrum. Z kultury muzycznej Jasnej Góry i Poznania w XVIII wieku”, prezentującą barokowe instrumenty kapeli klasztoru oo. paulinów na Jasnej Górze i poznańskiej kapeli kościoła św. Marii Magdaleny oraz archiwalne rękopisy muzyczne. Inaugurację tej ekspozycji uświetnił koncert holenderskiego zespołu Sine Pulvere, specjalizującego się w wiernym odtwarzaniu muzyki dawnej.
Historyczne instrumenty muzyczne Kapeli Jasnogórskiej, na których ona grała, zostały wypożyczone ze zbiorów Jasnej Góry. Zanim znalazły się na wystawie, poddano je kompleksowej renowacji, której się podjęli konserwatorzy z Pracowni Konserwacji Instrumentów Muzycznych Narodowego w Poznaniu. Wyeksponowane obiekty to oryginalne zabytki z kolekcji klasztornej, nieliczne zaś − uzupełnione ze zbiorów Muzeum Instrumentów Muzycznych, zgodne z archiwaliami jasnogórskimi.
O jasnogórskiej kapeli, jej instrumentarium i muzyce. Warto podkreślić, iż jasnogórski zbiór to wielka rzadkość. Tworzą go: 120 oryginalnych instrumentów (z okresu od lat 60. XVII w. do 1914 r.), a także obszerna kolekcja rękopisów i druków muzycznych, obejmująca blisko 3000 kompozycji czy ksiąg archiwalnych z różnymi świadectwami i dokumentami związanymi z istnieniem tej kapeli i jej różnych aktywności (np. akta prowincji, rachunki). Ta wielość źródeł ułatwia przedstawienie historii tej kapeli, a nadto umożliwia wierne historycznie wykonawstwo muzyki granej przez nią na Jasnej Górze.
Kompozycje jasnogórskie wymagały instrumentów zwanych Kirchentrio, tj. pierwszych i drugich skrzypiec oraz grupy basso continuo, której skład mogły stanowić w zależności od kompozycji m.in. takie zestawy instrumentów, jak: same organy, organy i violone, organy i wiolonczela, organy i fagot. W jasnogórskim Kirchentrio w rozszerzeniu tego instrumentarium uczestniczyły trąbki naturalne, na których podczas uroczystych odsłon Cudownego Obrazu Matki Boskiej grano fanfary. Na nich muzycy również wykonywali tzw. ganki, czyli pieśni i hymny, które były wykonywane w wieży bazyliki jasnogórskiej.
Instrumenty używane przez muzyków Kapeli Poznańskiej z uwagi na to, że nie zachowały się w zbiorach, zostały odtworzone na podstawie kolekcji Muzeum Instrumentów Muzycznych. Ten XVIII-wieczny zespół farno-miejski w Poznaniu (jak podają źródła, w tym zachowane jego kompozycje repertuarowe np. z lat 60. XIII w., spis inwentarza kościelnego z: 1748 r. czy rękopisy: Missa ex D F.X. Brixiego (1764) na sopran, alt, tenor, bas, dwoje skrzypiec, dwie trąbki i organy oraz Missa in F F.J. Oehlschlagla (1771/1772) na sopran, alt, tenor, bas, dwoje skrzypiec, altówkę, dwie trąbki i organy) używał w podstawowym zestawie: organów, pozytywu, skrzypiec, wioli, trąbek, waltorni i kotłów. Z niektórych tych źródeł można zaczerpnąć także wiedzy o pochodzeniu tych instrumentów, np. w jakiej pracowni je stworzono.
Ekspozycja umożliwia nie tylko obejrzenie muzycznego instrumentarium, lecz również posłuchanie ich historycznych brzmień. Na wystawie zamieszczono także rękopisy muzyczne pochodzące z Archiwum oo. Paulinów na Jasnej Górze oraz z Archiwum Archidiecezjalnego w Poznaniu.
Koncert zespołu SinePulvere z Holandii. Na inaugurację poznańskiej ekspozycji zorganizowano koncert „W służbie sacrum” zespołu Sine Pulvere z Holandii, odtwarzającego zachowany repertuar obu kapel zgodnie z praktyką wykonawczą tamtych czasów. Zespół ten tworzą: Tanja Obalski – sopran, Lester Lardenoye – alt, Mark Omvlee – tenor, Matthew Baker – bas, Mike Diprose – trąbka naturalna, Jean Charles Dénis – trąbka naturalna, Lucas van Helsdingen – obój, obój di selva, Christopher Colin – obój & obój di selva, Stephen Freeman – skrzypce, Margreet van der Heyden – skrzypce, Gesina Liedmeier – violone, Alice Humbert – pozytyw organowy.
W programie koncertu zawarto kompozycje najlepszych polskich kompozytorów z XVIII wieku z Jasnej Góry oraz stworzone dla zespołu farno-miejskiego z Poznania. Były to utwory m.in.: Marcina Józefa Żebrowskiego, Franciszka Perneckhera, Františka Xavera Brixiego i Józefa Zeidlera.
Muzyka sakralna w oryginalnym brzmieniu została zaprezentowana w przestrzeni Muzeum Narodowego w Poznaniu, w Galerii Malarstwa i Rzeźby. Koncert ten był wydarzeniem zwłaszcza dla koneserów muzyki dawnej, a i również ciekawym doświadczeniem poznawczym dla miłośników muzyki w ogóle.
Muzyka historyczna, zwana dawną, nie jest popularna wśród wykonawców, przynajmniej taką tendencję można obserwować już od wielu lat. Znakomitą na ten niedostatek odpowiedzią jest aktywność zespołu Sine Pulvere, który w inicjatywach na rzecz rozwoju muzyki dawnej jest konsekwentnym kontynuatorem idei swoich poprzedników z lat 50. XX w. Wierność używanych przez ten zespół instrumentów, odpowiadających używanym w danym czasie – jest istotną cechą jego działania. Muzycy starają się odwzorować instrumenty według dostępnych dokumentów historycznych. Kierują się pasją, której się oddają z poświęceniem, nie bacząc na nakłady swojego trudu dla zapewnienia autentyzmu tych instrumentów, co jest godne najwyższego podziwu i uznania.
Polska muzyka w XVIII w. właściwie swój rozwój zawdzięczała przede wszystkim przychylnym jej kościelnym środowiskom i ośrodkom: diecezjalnym i zakonnym. (Wówczas dwory uznawały wyłącznie kompozycje i twórców spoza Polski, w tym zwłaszcza z Francji, Włoch i Niemiec). Obie kapele: jasnogórska i poznańska, w tamtych czasach cieszące się dużym uznaniem, otrzymywały pomoc Kościoła i wspólnot- zarówno na instrumentarium, pracę twórczą, wykonawczą, jak i na potrzeby egzystencjalne ich członków i twórców muzycznych. Istnienie tych kapel miało spory wpływ na polską kulturę muzyczną tamtej epoki.
Program edukacyjny. Wystawa jest pomyślana jako przedsięwzięcie kompleksowe, ze specjalnym programem edukacyjnym, obejmującym spotkania: 6 stycznia o 12.00 – Patryk Frankowski: „XVIII-wieczne instrumenty muzyczne we współczesnej praktyce wykonawczej”; 13 stycznia o 12.00 – dr Alina Mądry: „Co nam może powiedzieć rękopis muzyczny?”; 20 stycznia o 12.00 – dr Maciej Broniewski: „Działalność rodziny Casparinich”; 27 stycznia o 12.00 – dr Adriana Podmostko: „Architektura i wyposażenie dawnej kolegiaty farnej w Poznaniu”; 3 lutego o 12.00 – Patryk Frankowski: „XVIII-wieczni kapeliści jasnogórscy i ich „dyrygenci”; 10 lutego o 12.00 – prof. Remigiusz Pośpiech: „Musica Claromontana”; 17 lutego o 12.00 – dr Maciej Broniewski: „Motyw orkiestry anielskiej w sztuce baroku”; 24 lutego o 12.00 – dr Alina Mądry: „Nasza świadomość muzycznej przeszłości, czyli jak muzykowano w XVIII-wiecznej Rzeczypospolitej”.
Wystawa w Poznaniu do 10 marca, później – w Częstochowie. W poznańskim Muzeum Narodowym, w Galerii Malarstwa i Rzeźby wystawa będzie czynna do 10 marca 2013. Organizatorzy wystawy: Muzeum Narodowe w Poznaniu i Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu oraz współorganizator: klasztor oo. Paulinów na Jasnej Górze udostępnią ją również w klasztorze częstochowskim od 1 maja do 31 sierpnia. Kuratorami tej ekspozycji są: Patryk Frankowski i Alina Mądry, a patronat medialny nad nią sprawuje m.in. Biuro Prasowe Jasnej Góry.
Muzeum Narodowe w Poznaniu dla zainteresowanych wystawą szkół zapewnia przewodnika – w czwartki i piątki w godzinach otwarcia muzeum (po uprzednim ustaleniu wizyty w muzeum w Dziale Edukacji Muzealnej, tel. 61 8568 136/137).
Stefania Pruszyńska
Fot: Muzeum Narodowe w Poznaniu
